कांग्रेस ओरालोमा हान्‍निँदै कि उकालो चढ्दै ?

एउटा जमाना त्यो थियो, नेपाली कांग्रेस देशको केन्द्रीय भावमा हुने गथ्र्यो, अन्तर्राष्ट्रिय चासोको विषय बन्थ्यो । जमानाले कोल्टे फेरेको छ, कांग्रेस केन्द्रीय भावबाट विस्थापित भएको छ । अर्को जमाना यो.. त्यो ठाउँमा कम्युनिस्ट आएका छन् । कम्युनिस्ट आए कि ल्याइए यस विषयमाथि बृहत् अध्ययन र अनुसन्धानको आवश्यकता छ । 

त्यसैले यस आलेखमा म कम्युनिस्ट किन आए र कसरी स्थापित हुँदै कांग्रेसलाई केन्द्रीय भावबाट विस्थापित गर्ने गरी फैलिए भन्ने विषयमा विमर्श गर्न गइरहेको छैन । यसमा कांग्रेसको वर्तमान दुरवस्थाको चित्रण गरेर दुखिरहेका कांग्रेसजनलाई अरू दुखाउने काम पनि त्यति गर्ने छैन । बरु कांग्रेसमा वर्तमान परिदृश्यमा के कस्ता प्रवृत्ति सक्रिय छन् र यसका सामु सुध्रिने के कस्ता विकल्प छन् भन्ने विषयमा केन्द्रित हुनेछु ।

संसदमा एक तिहाइभन्दा कम संख्यामा सीमित र सातै प्रदेशमा आफ्नो दर्दनाक उपस्थितिका कारण कांग्रेसले अचेल के गर्ने के नगर्ने भन्ने सोझो मेलो पाइरहेको छैन । संसदमा बोल्ने मुख्यतः दुई जना छन्, गगन थापा र मिनेन्द्र रिजाल । संसदीय प्रस्तुतिमा यिनै दुईले कांग्रेसको इज्जत बचाइदिएका छन् । यहाँ संसदीय दलका नेता शेरबहादुर देउवाको प्रस्तुति र शैलीबारे टीका-टिप्पणी गरिरहनु आवश्यक नै छैन, राजनीतिमा सामान्य रुचि राख्ने मानिससमेत यस यथार्थसँग राम्ररी परिचित छन् ।

निश्चय नै अहिले आएर सडक र सामान्य मानिसको पहुँचबाट पर भएको कांग्रेस जनतासँग जोडिनुपर्छ भन्ने ठाउँमा चाहीं पुगेको छ । त्यसैले समाजमा उठेका विभिन्न तात्कालिक मुद्दामा आफू देखा पर्नुपर्छ अनि बल्ल उपस्थिति देखिन्छ र शिथिल हुँदै गएको श्वास-प्रश्वासको गतिलाई नियमितता प्रदान गर्ने अवसर प्राप्त हुन्छ भन्ने लागेर हुनुपर्छ, अचेल अलिकति मौका पायो कि चारतारे सडकमा देखा पर्न थालेको छ । लामो समयदेखि जनताका मुद्दाबाट पृथक सत्ताको आवत-जावतमा व्यस्त रहेका कारण जनस्तरमा कसरी फर्किने, यसको मेसो नपाइरहेका अवस्थामा कांग्रेसले गरिरहेको हालको व्यायामलाई स्वाभाविक रूपमा लिनुपर्छ ।

अवश्य नै एउटा राजनीतिक दलले स्थानीय, प्रादेशिक, राष्ट्रिय र वैश्विक मामिलामा आफ्नो दृष्टिकोण राख्नु अपेक्षित हुन्छ । त्यसैले चाहे त्यो चिकित्सा शिक्षालाई लिएर डाक्टर गोविन्द केसीको अनशनको सम्बन्धमा होस् अथवा अरू सार्वजनिक सरोकारका विषयमा दृष्टिकोण राख्नु, संसदमा प्रस्तुत र सडकमा प्रदर्शन गर्नु कदाचित अनुचित थिएन र होइन ।

केसीको अनशनका बेला यदि कांग्रेस मौन बसेको हुन्थ्यो भने सरकारले आफूसित रहेको संसदीय दुई तिहाइको बल प्रयोग गर्दै मागहरूको अवहेलना गर्न सक्थ्यो फलस्वरूप त्यसबाट अनर्थ हुन सक्थ्यो । त्यसको लक्षण नदेखिएको होइन । 
 

कांग्रेसद्वारा गरिएको संसद् अवरोध र सडक प्रदर्शनलाई शासनको सिंहासनमा बसेको नेकपाले आलोचना गर्नु अस्वाभाविक होइन । किनभने, सरकार प्रबल बहुमतमा हुँदाहुँदै यदि सडकका खाल्डा पुर्नसम्म असक्षम छ भने उसले दोष दिने त प्रतिपक्षलाई नै हो । यस्तै, केन्द्रीय संसद् र सातै प्रदेशसभामा कांग्रेस आज जुन र जस्तो दयनीय अवस्थामा छ, त्यहाँ आफ्नो पनि उपस्थिति छ है भन्ने देखाउनका लागि भेटेजति सबै विषयमा उसले देखिन खोज्नु त्यतिकै स्वाभाविक हो । 

लोकतन्त्रको यस युगमा आफूलाई लोकतन्त्रको मियो भन्ने दल जब कम्युनिस्टहरूलाई सत्तामा पुर्‍याएर र बुझाएर पाखा पर्न पुग्छ, यस्तोमा उसको कस्तो मनस्थिति हुन्छ, यस परिदृश्यमा कांग्रेसको अवस्था स्वतः अनुमान गर्न सकिन्छ । 

के गरोस् कांग्रेस किनभने तत्कालै सत्तामा फर्किने कुनै मार्ग छैन र सत्ताको आकांक्षा राख्नबाहेक अरू कुनै सीप र ज्ञान पनि छैन । साथै, विरासतमा प्राप्त स्वातन्त्र्य र लोकहितकारी विचार-सम्पदालाई अरू उन्नत बनाउने अध्ययन, शोध-अनुसन्धानप्रति अभिरुचि छैन ।

फलस्वरूप कता जाने यसबारे कुनै दृष्टि र दिशाबोध छैन भने गर्नलाई बाँकी प्रतिक्रियात्मक विरोध मात्रै रहन जान्छ । यसो भनिरहँदा कदाचित यो नठानियोस् कि जनसरोकारका विषयमा कांग्रेसले आफ्नो मुख बन्द गरेर बस्नुपथ्र्यो । बस्नु हुँदैन तर साथसाथै पार्टीको आन्तरिक दुर्दशाका चल्ते बाहिरका प्रदर्शनले मात्र आफ्नो दशामा सुधार आउँदैन भन्ने पनि बुझ्नुपथ्र्यो, बुझ्नुपर्ने हुन्छ । 

कुनै पनि मुद्दाले त्यसलाई पछ्याउने तत्परता अर्थात् फलोअप खोज्छ, निष्कर्षमा पुर्‍याउने प्रतिबद्धता र निष्ठा माग्छ । कांग्रेसको वर्तमान नेतृत्वपंक्तिमा मुद्दा विशेषलाई कसरी हेर्नुपर्छ र त्यसलाई तार्किक निष्कर्षमा पुर्‍याउन के गर्नुपर्छ भन्ने मन्थनको मनस्थिति नै छैन ।

यदि त्यस्तो मनस्थिति हुन्थ्यो भने देश गणतन्त्र र संघीय संरचनामा गइसकेको अवस्थामा पार्टीमा अझै केन्द्रीकृत शासनकालीन धङधङी रहने थिएन । संघीय संरचनाअनुसार पार्टी संगठनको पुनर्गठन अझै भएको छैन, संविधान आए साथसाथै भइसकेको हुनुपथ्र्यो । निर्दलीय पञ्चायतका बेला बहुदलका लागि आफ्नो तरुणकाल होमेका व्यक्तिहरू आज कांग्रेसको अग्रपंक्तिमा छन् ।

बहुदलकालमा उनीहरू तत्कालीन पार्टी नेतृत्वले नेतृत्व हस्तान्तरण नगरेकामा कुण्ठित थिए । तथापि, हमेशा नै कुनै न कुनै उच्च ओहोदा ओगटेकै थिए । त्यतिबेला उनीहरूले पार्टी पद्धति र पंक्तिको क्षमता विकास नगरेर जे गरे आजको दुरवस्था त्यसैको नतिजा हो । किनभने, २००७ सालको पुस्ता क्रमशः विश्राम र बिदा भएपछि वर्तमान नेतृत्व स्वतः पहिलोपंक्तिमा स्थापित हुन पुगेको हो । 
 

निश्चय नै कांग्रेसको सात सालको पुस्ता सीपसम्पन्न थिएन र नहुनु स्वाभाविक हो । अहंकार त्यो पुस्तामा पनि थियो तर अहंकार सँगसँगै आवश्यक नम्रता थियो । उनीहरूको अहंकार सह्य हुन्थ्यो किनभने उच्च समर्पणका साथ उनीहरू संघर्षमा होमिएका थिए, जीवन संघर्षमै बिताए । आफ्नो जीवनको उत्तरार्धमा पुग्दा बल्ल परिवर्तन आउन सम्भव भयो, त्यसमा आफ्नो उत्सर्गप्रति गर्व गर्ने उनीहरूलाई अधिकार थियो । 

त्यति हुँदाहुँदै पनि उनीहरू मान्थे, आन्दोलन र संघर्षको पुनर्वाचनबाट मात्र राज्य सञ्चालन सम्भव छैन । परिवर्तित परिवेशमा विषयगत विज्ञता, विशेषज्ञताका माध्यमबाट मात्र उपलब्धिहरूको रक्षा सम्भव छ भन्ने विषय सम्झाइरहनु पर्दैनथ्यो । गणेशमान सिंह, कृष्णप्रसाद भट्टराई र गिरिजाप्रसाद कोइरालाबीच प्रशस्तै मत र मनभेद थिए तर तीनै जनामा सरलता थियो । आफ्नो स्वत्वको अहंकार थियो तर प्राप्त प्रतिष्ठाप्रति दम्भ थिएन । आज शीर्षस्थानमा बसेका नेताहरूमा आफ्ना अग्रजका ती गुणहरू शून्यप्रायः छन् । 

भट्टराई र कोइराला पदमा नरहँदा जति सरल थिए, पदमा हुँदा पनि उनीहरूको सरलताको पारो कम हुँदैनथ्यो । भट्टराईमा ज्ञानसम्पन्न तर बाल चपलता र कोइरालामा सक्रियता हमेशा थियो । सबैभन्दा आनन्द मान्नुपर्ने प्रसंग भनौं, उनीहरूका कान खुला थिए । अहिलेका कांग्रेस नेताहरू तिनमा पनि अग्रपंक्तिका सुन्न अत्यन्त कम, रंग न ढंग बोल्न बढी तम्सिन्छन् । यो प्रवृत्ति शेरबहादुर देउवामा सीमित छैन, चन्द्र भण्डारीदेखि प्रदीप पौडेलले पनि यसैलाई अनुकरण गरिरहेका छन् । 

वास्तवमा जब मानिसमा आफू मात्रै जान्ने-सुन्ने भएको भ्रम उत्पन्न हुन्छ, सुध्रिने सम्भावना आफ्सेआफ न्यून भएर जान्छ । यस किसिमको प्रवृत्तिले प्रतिदिन भइरहेका परिवर्तन र ती परिवर्तनसँगै उपस्थित चुनौतीसँग जुध्ने शक्तिलाई कमजोर बनाइदिन्छ । कांग्रेस निर्बल हुँदै जानुमा यो कम प्रभावी कारण होइन । त्यसैले भनिरहनु नपर्ला जबसम्म मान्छे सुध्रिँदैनन्, सुन्ने कलाको विकास हुँदैन, कुनै संस्था आफ्सेआफ बन्दैन । कांग्रेसको अग्रपंक्ति यस प्रवृत्तिले नराम्ररी ग्रस्त हुन पुगेको छ । 

समय-समयमा विविध विषय आइरहन्छन् । आउनु स्वाभाविक हो । तिनमा प्रतिपक्षको दृष्टिकोण हुनुपर्छ र आवश्यक पर्दा जनपरिचालन पनि गर्नुपर्छ तर मुख्य वैचारिक स्थापनासँग नबाझिने गरी । अब प्रश्न गरौं, परिवर्तित सन्दर्भमा के हो त कांग्रेसको वैचारिक स्थापना ? विश्वेश्वरप्रसाद कोइरालाका नामको पुनर्वाचन गर्नु नै वैचारिक स्थापना हो भन्ने हो भने यहाँ कुरै नगरे हुन्छ किनभने देश बीपीले भनेभन्दा धेरै फरक, अनौठो भइसकेको छ । 



२०४६ सालको जनआन्दोलन र त्यसउपरान्त ०६२/६३ का उपलब्धिस्वरूप देशको सर्वोच्च पदमा नागरिकबाट चुनिएका नागरिक नै पुगेका छन् यद्यपि तिनको आचरण नागरिक सुहाउँदो छैन । राज्य सात प्रदेशको संघमा परिणत भएको छ । तर सातमध्ये ६ प्रदेशमा कम्युनिस्टहरूको वर्चस्व छ ।

देशमा लोकतन्त्र छ तर शासकीय आचरण हुकुमी नै छ । राज्यसत्ता निजी सम्पत्तिको थुप्रोमाथि बसेका, व्यक्तिगत र पारिवारिक सोखको आपूर्तिमा तल्लीन तर आफूलाई कम्युनिस्ट भनेर गर्व गर्नेका हातमा छ । यस्तोमा कांग्रेस नेताहरूको आर्थिक आचरण के कस्तो छ, आफैंतिर फर्केर हेर्नुपर्छ कि पर्दैन ? कम्युनिस्टहरूभन्दा कुन अर्थमा फरक छ कांग्रेस ? भिन्नता बीपीका सूत्रहरूको पुनर्वाचनमा होइन, व्यवहारमा परिलक्षित हुनुपर्छ, देखिनुपर्छ । देखिन्छ त ?

यस्तै, विचारको कुरा छ । देशको राजनीतिक परिवेशका साथसाथै पुस्ता परिवर्तित भइसकेको छ । साथसाथै प्रविधिमा पनि ठूलो पुस्तान्तरण भइसकेको छ । यस्तोमा के कांग्रेस सन् सत्तरीकै दशकको विचार व्याख्याको जगमा उभिएर जीवन्त रहन सक्छ ? वैचारिक स्थापना अद्यावधिक गर्नु पर्दैन ? नगर्दा पनि हुन्छ तर नगर्दा दशा सुध्रिनु त परै दुर्दशा अरू लम्बिँदै जानेछ । कांग्रेसजनले त्यसैले सर्वप्रथम आफैंलाई प्रश्न गरुन्,.... कांग्रेस अचेल के गर्दैछ, ओरालोमा हान्निँदै कि उकालो चढ्दैछ ?