सांगीतिक आभास- 'पला पला जिन्दगीको पात खस्दै गयो'

काठमाडौं- धुन आफैंमा कोमल हुन्छ । कोमल धुनले नै हृदयलाई छुने गर्छ । धुन हारमोनियमका तारहरूमा फुर्छ । तारहरू हृदयले चलेका औंलाहरूबाट झंक्रित हुँदै जान्छन् । यस्तै झंकारले समाइरह्यो, संगीतकार/गायक आभासलाई ।

सानैदेखि सांगीतिक मोहमा रूमलिएका थिए, उनी । संगीतको हावाले छोएपछि वाम आन्दोलनतिर लागे । त्यहींबाट उनको हृदयमा रहेको संगीत विस्तारै मौलायो । 

'रामेश दाइहरूको संगत गर्न पाएकामा आफूलाई भाग्यमानी ठान्छु,' उनी भन्छन् । अनि 'नोस्टाल्जिक' हुन्छन् । उनी आफूलाई भाग्यमानी मान्छन् । सानै उमेरमा रामेश र मन्जुलहरूको संगत गर्न पाए । वाम आन्दोलनका अगुवाहरूको संगतले उनलाई पुर्‍यायो, अम्बर गुरुङसम्म । 

राष्ट्रिय गीतका संगीतकार अम्बर गुरुङका शिष्य हुन पाए । गुरुङले दिएका मार्गनिर्देशन र आशिर्वचन लिँदै संगीत सिक्न थाले । 

२०४३ सालतिर आभासलाई रामेशले पहिलोपटक अम्बर गुरुङसँग भेटाइदिएका थिए । गुरुङकै कोठामा भेट्न पाउँदा उनी हर्षले गद्गद् भएका थिए । १५ वर्षको किशोर गुरुङसँग संगीत सिक्थे र गीत गाउँथे, वाम रुझानका ।

शुरुमा गुरुङ उनलाई सिकाउन अन्कनाएका रहेछन् । पछि गुरुङबाटै हारमोनियमका भन्दा हृदयका तारहरू चलाउन सिके । गुरुङप्रति नमन गर्दै भन्छन्, 'नेपाली आधुनिक संगीत अम्बर गुरुङकै कारण सार्थक भएको हो ।' 

पुरानै मेलोडीका आभास

नेपाली आधुनिक संगीतका प्रणेता अम्बर गुरुङ । मौलिक, उदार र प्रगतिशील थिए, उनी । त्यही आदर्शलाई आत्मसात गर्दै हिँडिरहे उनी । आफ्ना गीत/संगीतमा उनी पुरानै मेलोडी उठाउँछन् । भन्छन्, 'मेलोडी पुरानै भए पनि कम्पोजिसन नयाँ छ ।'

अहिलेका गीत/संगीतमा प्रयोग हुने बाजाहरू नयाँ छन् । तिनबाट नयाँ रसहरू भित्रिरहेका छन् । लय भने पुरानै मेलोडीमा कम्पोजिसन भइरहेको छ ।

पुरानो पुस्तासँग उनले आफ्नो स्वरको 'स्केल' चिन्न पाए । रागको भाषा बुझ्न पाए । र, अनुशासनको पाठ पढ्न पाए । त्यही पाठले संगीतमा आभास सुवासिला बने ।

त्यतिबेला रेडियो नेपालमा एउटा गीत गाउन वर्षमा एक पटक मौका आउँथ्यो । अम्बरका पालामा गाइने गीतहरू स्वान्त सुखायका लागि थियो । आनन्दका लागि गीत गाउनेहरूसँग संगत गरे, आभासले । 

भन्नेहरूले आभासलाई पुरानै शैलीका मेलोडी उठाए भन्छन् तर उनी त्यसलाई स्वीकार्दैनन् । भन्छन्, 'संगीत परिवर्तनशील हुन्छ । समयअनुसार संगीत नयाँ-नयाँ भएर जन्मिरहेको हुन्छ ।'

संगीतकार अम्बर गुरुङका शिष्य आभास संगीतमै चिन्तन गर्छन् । समाजले बुझ्ने संगीत सिर्जना गर्न चाहन्छन् । उनले सिकेको पाठ नै संगीतमा एकाग्र भएर लाग्नु थियो । त्यही एकाग्रमा उनी हराइरहेका हुन्छन् । 
 

पला पला जिन्दगीको...

शब्दबिनाको धुन तयार गरेका थिए, आभासले । धुन हारमोनियमको तारमा जन्मिए पनि शब्द जन्मिन गाह्रो भएको थियो । धुनमा शब्द भर्नु आफैंमा जोखिम छ । धुनको भाव बुझेर गीत लेख्नुपर्ने हुन्छ । आभास भन्छन्, 'धुनपछि गीत लेख्नु जटिल काम हो ।'

१५ वर्षको उमेरमा निकालेको धुनबाट बामे सरेका थिए, संगीतमा आभासले । धुन सिर्जना गरेपछिको वर्षदिनसम्म उनले गीतका हरफहरू लेख्ने-मेट्ने गरे । शायद आफूलाई चित्त नबुझेपछि केर्ने-मेट्ने गरेका थिए । संगीतकार आभासले आफैंले लेखेका गीतका हरफहरूलाई केर्दै/मेट्दै गरेर जन्मिएको थियो, पला पला जिन्दगीको पात खस्दै गयो... ।

धुनको भावअनुसार गीत लेख्न सक्नुपर्‍यो । दुवैले बुझ्नु पर्‍यो भन्छन् उनी । धुनले एउटा कुरा भनिरहेको हुन्छ । शब्दले अर्को भनिदियो भने दर्शक/स्रोता हाँस्न सक्छन् । बुझ्ने मान्छेले त्यो थाहा पाउँछ । अहिलेका 'कमर्सियल' गीतको मेलोडी नै तालमेल नमिलेको लाग्छ, उनलाई । 

धुनको भावअनुसार गीत लेख्नुपर्‍यो । 'इन्स्ट्रुमेन्टल म्युजिक' हो भने आफ्नो भाव हुन्छ । उनी भन्छन्, 'कहिले गीतकारले बुभ्mनु पर्‍यो, कहिले संगीतकारले ।'

शब्दले गम्भीरता बताइरहेको हुन्छ तर धुन हल्का भइदिन्छ । 'त्योचाहीं तालमेल नभएको हो,' उनी भन्छन्, 'नमिलेकाहरू पनि चलेका छन् बजारमा । त्यस्ता गीत धेरै दिन टिक्दैनन् ।'

जिन्दगीको घुम्तीमा फत्तेमान

आभासले फत्तेमानसँग काम गर्ने मौका पाए । र, फत्तेमानको जिन्दगीमा जम्मा एउटा एल्बम निकालियो, जसका सबै गीत आभासले नै 'कम्पोज' गरेका छन् ।

फत्तेमान उनलाई साँच्चैको गायक लाग्छन् । उनका आवाजमा मुग्ध हुन्छन् । उनको जीवनमा आभास आए एल्बम बनेर । ६ वर्षको संगतमा आठ वटा गीतहरूको एल्बम निकाले, 'फत्तेमानको सत्तरीमा' । 

नेपालयको 'पलेंटी 'आर सालामा'मा उनी धेरैपटक गुन्जिसकेका छन् । 'घिन्ताङमा घिन्ताङ' बोलको गीतमा पलेंटीमा आभासले हारमोनियम बजाएका छन् । धेरैले उनलाई फत्तेमानको 'फ्लेबर' समातेको आरोप पनि लगाउँछन् । तर, उनी त्यसलाई स्वीकार्दैनन् । 

'आर साला'मा फत्तेमानसँग उनी धेरैपटक झुल्केका छन् । भन्छन्, 'अघिल्ला पुस्ताको मेलोडी अहिलेको पुस्ताले उठाउनै सकिरहेको छैन ।' 

गम्भीर संगीत

हँसिला आभास गम्भीर छन् । त्यति नै गम्भीर संगीतमा पनि छन् । र, संगीतलाई माया गरिरहन्छन् । उनी भन्छन्, 'शब्दमा स्वाद हुनुपर्छ । रायम नमिले पनि हुन्छ । युगौं बाँचिरहने खालको गीत-संगीत जन्मिनुपर्छ ।'

आफ्नो स्वाद परेको शब्दलाई स्वीकार्छन् । लेखकका कविता कृतिहरूबाट पनि शब्द छान्छन् । 'अफ बिट' गीत मन पराउँछन् । श्रवण मुकारुङको 'जाडो' कवितालाई आभासले कम्पोज गरे । तीर्थ श्रेष्ठका छोटा कविता पनि कम्पोज गरेका छन् । 

आफूलाई मन पर्ने स्वादमा उनको बढी झुकाव हुन्छ । उनी भन्छन्, 'मान्छेपिच्छेको स्वाद अनेकलाई अनेक लाग्न सक्छ । मलाई स्वाद पर्‍यो भने कविता पनि कम्पोजिसन गर्छु ।'

तीन वर्षअघि आफूले सिर्जना गरेको लामो गम्भीर काव्य–संगीतलाई उनले 'क्यान्टाटा' शैली नाम दिए । यो कर्खाजस्तै लामो सिर्जना हो । उनी यस्ता सिर्जनालाई परम्परागतका साथै विश्व शैलीको मिश्रण ठान्छन् । यो एक प्रकारको कथा बोकेको सांगीतिक सिर्जना थियो, जसमा ५/६ वटा कविता पनि समाविष्ट छन् । खासमा, उनले यो गन्धर्वहरूको लोकलय र पश्चिमा शैलीबाट प्रभावित भएर सिर्जना गरेको नयाँ रचना थियो । 

गायिका शान्ति ठटाल र संगीतकार अम्बर गुरुङले पनि काव्य संगीत सिर्जना गरेका छन् । ती पुराना रचनाबाट आफू प्रभावित भएको आभास बताउँछन् । धेरै वाद्यवाधनहरू एकसाथ जमघट गरेर उनले नेपालयको आयोजनामा एक घण्टाको कन्सर्ट गरे । 

र, पश्चिमा संगीत शैलीको 'क्यान्टाटा' लाई नाम दिए, 'निर चरीको कोरस' । लामो-लामो कर्खा पनि गरे । परम्परागत गीतमा आए पनि उनी त्यसलाई पश्चिमा सिर्जनशीलता ठान्छन् । 

पश्चिमा संगीतमा उनले कथा बनाए । ५/६ वटा कवितासहित गीत बनाए । गन्धर्वहरूको लोक लयबाट प्रभावित भएर नयाँ सिर्जना गरे । कतिले उनलाई झलकमान गन्धर्वको मेलोडी 'कपि-पेस्ट' गरे पनि भने । तर, उनी ती कुनै आरोप स्वीकार्दैनन् । 

क्यान्टाटालाई काव्य संगीतको रूपमा पनि हेर्छन् । डीभीए कलेजको हलमा कन्सर्ट भएको थियो । १५ जनाले गाएका थिए । अनि, २० जनाले बाजा बजाएका थिए । एउटा चरो थियो, जसले माथि हेरिरहेको थियो । गम्भीर 'थिम'मा तयार भएको काव्य संगीतमा कविता पनि बाचन हुन्थ्यो । त्यसले थप नयाँपन दिएको थियो । 

टिमलाई नेपालयले जुटाएको थियो । त्यसका लागि उनलाई गाह्रो परेन । यस्तो संगीत नेपाली फिल्ममा किन आइरहेको छैन भन्ने उनलाई चिन्ता छ र चिन्तन गरिरहेका पनि छन् । 

एउटा कवि । कविता पनि बाचन गर्छन् । गायनमा मेलोडी भरे । चराहरू झैं संगीतमा बाजा उडाए । हाम्रो लोक शैलीअनुसार तयार पारेर 'इलेमेन्ट'को रूपमा उनले विश्वव्यापी बाजाहरू पनि बजाए । पश्चिमा संगीतमा 'इलिमेन्ट्स' हालेर नेपाली धुन पनि तयार पारेका छन् । 

संगीतमा कवि आभास

साहित्यको विद्यार्थी पनि हुन्, आभास । कविता कोर्छन् । कविता बाचन र श्रवणदेखि पुस्तक विमोचनसम्म उनको उपस्थिति पाइन्छ । 

कविता रुचाउने भएकाले एक पब्लिकेसनसँग नजिक छन् । नेपालयले आफूलाई चाहिएका साहित्य बुझ्ने संगीतकार भेट्यो, आभासलाई । अचेल उनी नेपालयका बैठकहरूमा धुन र कविताका कुरा गरिरहेका भेटिन्छन् ।

डायरी र कलम हारमोनियममा राखेर तारमा हात राख्दै उनी शब्द फुराउँछन् । कविता योजना बनाएर लेख्न मन पराउँछन् । कहिले भने कविताले नै योजना बनाएर उनलाई बोलाउँछ । र, आधा रातमा पनि उनी कविता लेखिदिन्छन् । 

त्यसरी लेख्दा उनी रमाउँछन् । संगीतमा रियाजले मात्रै धान्दैन भन्छन् । कविता रचेर मात्रै चित्त बुझ्दैन उनलाई । भन्छन्, 'कविता होस् कि संगीत दुवैमा थिम हुनुपर्छ र पृथक हुनुपर्छ ।'

उनी दुवै विधामा उत्तिकै लगावका साथ हिँडिरहेका छन् । अहिले उनी बालबालिकालाई संगीतबाट पढाउने गीत सार्वजनिक गर्ने तरखरमा छन् । बाल गीत अहिलेका केटाकेटीको माग हो । र, पढाउने उत्तम विधि पनि । त्यसमा कार्टुन भिडियोसहितको म्युजिक छ । आभास भन्छन्, 'यसले शिक्षालाई थप सहयोग गरेको महशुस हुनेछ ।'

शब्द तब जीवन्त लाग्छन्, जब हृदयले पढ्छ । त्यही हृदयमा गुन्जने शब्दलाई उनी लय र बाजाहरूमा भर्छन् । त्यस्ता गीत जुग बाँच्नु पर्छ भन्ने उनको जिकिर हो । सिर्जना दिगो हुन्छ । र, ऐतिहासिक बनाउन आफूले कुनै कसर नछोड्ने उनको सोच छ । भन्छन्, 'लिभिङ आर्ट हो संगीत ।' 

संगीत पनि जहिल्यै फेरिइरहन्छ । मित्रसेनदेखि अहिलेसम्म हेर्दा परिवर्तन भइरहेको छ । जीवन जगतजस्तै संगीत पनि फेरिइरहन्छ । 

करोडको व्यापार चाहन्छन्, फिल्मकर्मीहरू । यस्तो संगीतलाई फिल्ममा लगाउन लगानी ठूलो लाग्छ । त्यस किसिमका काम हुन सोचेर मात्रै भएन, व्यावसायिक सफलता पनि पाउनुपर्‍यो । संगीत सम्पन्नतासँग पनि जोडिन्छ । व्यक्तिगत सम्पन्नता र देशको सम्पन्नतासँग पनि संगीत जोडिएको हुन्छ । गरिबीमा पनि सिर्जना फुर्छ । 

चोरी कि सिर्जनशीलता ?

'पैसाका कमाउनका लागि संगीतमा लागेको होइन म,' आभासको गम्भीरता प्रकट भयो मुखारविन्दबाट । सिर्जनशील संगीत कम र 'कमर्सियल' संगीत हाबी भएको बजारतिर नियाल्छन्, उनी । व्यावसायिकताले कलाकारलाई व्यापारीजस्तो बनायो । पुरानै मेलोडीहरूलाई भाँचेर चलिरहेको छ, पछिल्लो सांगीतिक व्यापार । 

गम्भीर जमात प्रायः लुप्त हुन्छन्, बजारमा ती सुषुप्त पनि छन् । पैसा कमाउनुपर्‍यो, दर्शक/स्रोता बढाउनुपर्‍यो । यस्ता कुराले कलाकार 'कमर्सियल' भएका छन् । उनी भन्छन्, 'म आफैं क्रिएटर हुँ । तर, मलाई चित्तचाहीं बुझ्दैन । सिर्जनशीलता छ भने आफैं सिर्जना गरौं ।'

सबै जातजातिको आफ्नै किसिमको परम्परागत संगीत छ । सिर्जना गर्न प्रतिभा चाहिन्छ । सँगसँगै प्रतिभालाई विकास गर्न अध्ययन गर्नुपर्छ । अध्ययन गरेर कम्पोज गर्नुपर्‍यो । शिक्षकहरूले सिकाइरहेका छन् । 

विद्यार्थी जन्मिरहेका छन् । निरन्तर सिर्जना गर्न मान्छेको 'नेचर' पढ्नुपर्‍यो । 'नयाँ समुदाय पढ्नुपर्छ,' उनी भन्छन्, 'संगीतको क्यारेक्टर पनि पढ्नुपर्छ ।'

आभासलाई सुन्ने जमात बढिरहेको छ । यसमा सामाजिक कारण देख्छन्, उनी । सुन्ने जमात सानो छ त के भो, यो विविधताले भरिएको छ । गीतहरू पनि विभिन्न भाषामा आइरहेका छन् । समाजले संगीतलाई सोच्दैन । 

लोक संगीतलाई साझा र सिर्जनशील मान्छन्, आभास । तर, त्यसलाई भाँचभुच गर्न नहुने ठान्छन् । 

गीत नक्कल गर्नुलाई सिर्जनशीलता मान्दैनन् । 'लोकगीत मेरो पनि होइन, तिम्रो पनि होइन । हामी सबैको हो,' उनी भन्छन्, 'साझा चिजको सदुपयोग गरिनुपर्छ ।' कपि-पेस्ट उनलाई गलत लाग्छ । अध्ययन कम भएकाहरूले त्यसो गरिरहेको मान्छन् । आफूलाई समालोचक ठान्दैनन्, आलोचक पनि हुन चाहँदैनन् । तर, उनलाई कपि-पेस्ट मन पर्दैन । कत्ति पनि मन पर्दैन ।