साहित्यमा 'जाँड-रक्सी'जस्तो प्रेम

काठमाडौं- पछिल्लो लेखनमा प्रेम 'मिस युज' भइरहेको छ । प्रेमको दुरूपयोग बढ्यो । नेपाली साहित्यमा पनि प्रेमको साटो मायावी लेखिँदैछ ।

प्रेम र मायाबीच फरक अवश्य छ । मायामा भेटघाट आवश्यक छ, प्रेममा छैन । नेपाली लेखनमा भने प्रेममा माया हाबी भयो । माया छल हो र यसको अर्थ मोह । शब्दकोषमै उल्लेख छन्, कपट र भ्रम । यही भ्रममा हामी प्रेम खोजिरहेका छौं ।

समुद्र मन्थन भयो । सजीव र निर्जीव अनेक वस्तु निस्किए । । विष पनि निस्कियो र अमृत पनि । अमृत राक्षसहरूलाई पनि बाँड्नुपथ्र्यो । तर, देवताहरूले राक्षसहरूलाई छल गरे । भगवान विष्णुले युवतीको रूप धारण गरेर अमृत देवताहरूलाई मात्रै खुवाए ।

यस्तै मायावी रूप धारण गरिरहेका छन्, लेखन र लेखकले ।

पुतलीले बत्तिलाई मन पराउनु पनि माया हो । पुतली बत्तिका लागि मर्छ । बाँसुरीको धुनमा मृग भुल्छ । अनि, शिकारीले मृगलाई मार्न सक्छ ।

माया भनेको कमजोरी हो । कमजोरी भएपछि हरेक कुरा आफ्नो बनाउन मन लाग्छ । माया प्राप्ति पनि हो । प्रेममा विछोड हुँदैन र धोका पनि ।


गौतम बुद्धलाई प्रेम गरिन्छ र ओशोलाई पनि । हामीलाई ती प्राप्त गर्ने रहर हुँदैन, न त गुमाउने नै ।

आफू कस्तो देखिन्छु भन्ने थाहा पाउन हामी ऐना हेर्छौं । आफूलाई सकेसम्म राम्रो देख्ने कोशिस गर्छौं । अहिलेको लेखन पनि मलाई यस्तै लाग्छ ।

जस्तो ः फेसबुकमा आफ्नो तस्बिरले पाएको लाइक र कमेन्ट घरिघरि हेर्छौं । अरूको तस्बिर एकछिन हेरेर छाडिदिन्छौं । आफ्नो तस्बिर अनेक कोणबाट हेर्छौं । हाम्रो दृष्टि पनि एकनासको छैन । किनभने, हामी आफैंलाई चिनिरहेका छैनौं ।

 

- १८ पुराण र चार वटा वेद लेख्दा नामको लोभ थिएन, वेदव्यासलाई । अहिलेका लेखकलाई भने आम्दानी, पद र प्रसिद्धिको लोभ छ ।

आफूलाई चिन्नकै लागि बारम्बार हेर्नु नै माया हो । र, यही मोह पनि । लेखनमा पनि यस्तै मायामोह आइदियो । अक्षरहरू मायारूपी भइदिए ।

प्रेममा मोह हुँदैन । प्रेमले कुनै प्राप्ति चाहँदैन । प्रेम त जहिल्यै स्पष्ट हुन्छ । किनकि, प्रेमले स्वार्थ राख्दैन । तर, मायामा अन्धता हुन्छ । साधनासँग भक्ति जोडिएझैं मायासँग मोह जोडिएको हुन्छ ।

प्रेमभन्दा माथि भक्ति हुन्छ । भक्तिभन्दा माथि भक्त हुन्छन् । त्यो प्रेम होइन, स्वार्थ हो । स्वार्थकै लागि बनेको हो माया । मायाका नानाभाँती वाचा-कसममा हामी प्रेमलाई दुरुपयोग गरिरहेका छौं ।

साधना भनेको आफूलाई खोज्नु हो । र, आफूलाई चिन्ने माध्यम पनि । हृदयलाई अनुहारबाट चिन्न सक्छौं । र, हृदयबाटै प्रेम खुल्छ । प्रेमले मान्छेलाई चिन्न सहयोग गर्छ ।

तर, अहिले प्रेमलाई यौन, माया, सम्पत्ति र अनेक भौतिक सुखसँग जोडिदिएका छौं । प्रेम तड्पिँदैन, छट्पटिँदैन ।

माया भनेको शरीर हो, जसमा सम्झना मात्रै गरिन्छ । र, त्यो जीवितसँग मात्र गरिन्छ । तर, प्रेम मरेको मान्छेलाई पनि गरिन्छ । जस्तै ः बीपी कोइरालालाई म प्रेम गर्छु । किनकि, उनको लेखनलाई प्रेम गर्छु । उनीसँग मलाई भेट्ने चाह छैन ।

बीपीसँग सेल्फी हान्ने रहर छैन । बाल योगेश्वरलाई प्रेम गर्छु । उदय प्रकाशको लेखनलाई प्रेम गर्छु । तर, उनीसँग भेट्न कुनै रहर छैन ।
 

- माया छल हो र यसको अर्थ मोह । शब्दकोषमै उल्लेख छन्, कपट र भ्रम । यही भ्रममा हामी प्रेम खोजिरहेका छौं ।

जब रहरहरू गौण भइदिन्छन्, निःस्वार्थ हुन्छन् । त्यहाँ प्रेम पलाएको हुन्छ । तर, भेट्ने रहर पलाउनु माया हो । आकांक्षा र अपेक्षाहरू बढ्दै जानु हो । र, मोह बढ्न थाल्नु हो । त्यसैले, प्रेमलाई खाने धमिरो बन्दै गएको छ, माया ।

कोही मायामा झुण्डेर, हाम फालेर मर्छन् । आफ्नै शरीरका नसा काट्छन् । कोही विष खान्छन् । यी सबै मानसिक समस्या हुन् । र, केवल 'हार्मोन'का उपज हुन् ।

हाम्रो समाज, संस्कृति र रहनसहनबाट यी सबै सिर्जना हुने हुन् । मंगोलियन समाजमा मामाकी छोरी देखेर 'फिलिङ्स' आउँछ । थारू समुदायमा भाउजू देखेर देवरलाई 'फिलिङस्' आउँछ । र, हिमाली भेगमा भाउजू ल्याउनेबित्तिकै हक जमाउन थाल्छन् ।

समाजले माया सिर्जना गर्छ । समुदायअनुसार त्यो सिर्जित् हुन्छ । समाजअनुसार मान्छेले मायाको भाषा बुझ्न थाल्छ । र, त्यसैलाई पछ्याइरहन्छ ।

आफूभित्रको अभावको क्षतिपूर्ति गर्छ मान्छेले, कुनै न कुनै रूपमा । जब मान्छे शक्तिशाली हुन्छ, उसको अनुहारमा चमक हुन्छ । पारिजात रोगी र झमक घिमिरे अपांग नभएको भए, उनीहरूको साहित्य यति धेरै प्रस्फुटित हुने थिएन कि !

शायद बिहे हुन्थ्यो, सन्तान जन्मिथे र चाहेजस्तो साहित्य लेख्न पाउने थिएनन् । सोचेजस्तो जीवनयापन हुँदैनथ्यो । त्यसैले, आफूभित्रको कमजोरीको क्षतिपूर्ति पनि मोह र माया हुन सक्छ ।

क्षतिपूर्ति गराउँदै र नष्ट हुँदै जान्छ माया । माया भनेको चन्द्रमाजस्तो हो । घट्दै जान्छ र बढ्दै पनि । बादल पनि माया हो । र, आकाश आत्माजस्तो हो । सूर्य भनेको प्रेम हो ।

सुकरातको उज्यालो अहिलेसम्म आइरहेको छ । प्लेटो, बुद्ध, विवेकानन्द, वाल्मिकी र वेदव्यासको पनि उज्यालो आइरहेको छ । उनीहरूबाट हामीले पाएको प्रेम हो, जहाँ प्राप्तिको आशा छैन ।

प्रेमले वास्ता गर्दैन तर त्यसमा गहिरो दख्खल हुन्छ । कृतिको गहनताका आधारमा उनीहरूलाई हामी प्रेम गर्छौं ।

माया सौन्दर्य, बोली र शारीरिक संरचनाबाट पलाउन सक्छ । 'तिमीबिना जिन्दगी नै चल्दैन' भन्नेहरू समेत पाइन्छन् । केही वर्षपछि फेरि 'मेरो जिन्दगीमा भइस् भने म बाँच्दिनँ' भन्न थाल्छन् । माया कम हुँदै जान्छ । अनि, विस्तारै छुटिन्छौं । मायाको 'लेबल' सधैं एकनासको हुँदैन ।

कहिलेकाहीं मायामा हुरुक्कै भइन्छ । संसार यही भएजस्तो लाग्छ । सबै निलिदिऊँजस्तो जाग्छ । कहिलेकाहीं चुम्बन गर्दा पनि घिन लाग्ने हुन्छ ।

बादलजस्तो हो माया, जुन छिट्टै फेरिन्छ । सुन्दर र कुरूप दुवै हुन्छ । मायामा मान्छे रुन्छ । बादल पनि रुन्छ । मायामा विजुली चम्किन्छ । बादलमा बिजुली पनि चम्किन्छ ।

मायामा चट्याङ पर्छ । बादलमा पनि चट्याङ पर्छ । पिटापिट हुन्छ, हाँसो पनि हुन्छ, आँशु पनि ।

 

- जाँड साहित्यमा किराहरू बढ्छन् । रक्सी साहित्यको भने थप गुणस्तर बढिरहेको छ ।

'भ्यालेन्टाइन डे'मा लेखेको थिएँ, 'मायाको आकाशबाट आँशु बर्सिन्छ । प्रेमको आकाशबाट अमृत बर्सिन्छ । प्रेमले अमृत पिउने भएकाले प्रेम कहिल्यै विछोड हुँदैन । तर, आँशु पिउने भएकाले मायामा विछोड हुन्छ ।'

हाम्रो लेखन पनि सतही छ । हामीलाई शब्दको अर्थै थाहा छैन । पुस्तकको 'कभर' पनि 'थिम'भन्दा बाहिर जान थालेको छ । जस्तो हावा चल्यो, त्यसकै पछि दौडिने गर्छन् । लेखनमा इमानदारिता हुनुपर्‍यो । अनावश्यक बठ्याइँ गरिरहेका छौं, हामी ।

कति कृत्रिम छ, हाम्रो लेखनी । व्यावसायिक प्रकाशकहरूले निकालेका किताबहरू टिकाउभन्दा बिकाउको पछि दौडिएको पाइन्छ ।

पाँच गीत र पाँच फाइट । व्यावसायिक भनिएका फिल्महरूको आम प्रवृत्ति हो यो । साहित्य पनि फिल्मतिरै दौडिइरहेझैं लाग्छ ।

'भ्युअर्स'को कसीमा आफ्नो सिर्जनालाई मूल्यांकन गर्न थालिएको छ । हामी सबै भ्रममा छौं । लाइक, कमेन्ट र फ्यान फलोइङमा मख्ख परेका छौं । गहिरो साहित्य भने 'हिडन' छ ।

एडलरको मनोवैज्ञानिक व्याख्याअनुसार सुन्दरीहरू प्रायः अबोधित हुन्छन् । माग र पूर्तिका आधारमा कुनै वस्तुको मूल्य निर्धारण हुन्छ । यस्तै, हाम्रो जिन्दगीमा पनि मान्छे सन्तुलित हुन चाहन्छ । त्यसभन्दा तल भयो भने सन्तुलनमा उतारचढाव आउँछ । लेखनको मायामा पनि उतारचढाव देखिन थालेको छ । लेखकहरूले शब्दको दुरूपयोग गरिरहेका छन् ।

आत्माको आवाज हुँदैन, जुन कहिल्यै दुख्दैन । बुढो हुँदैन र बच्चा पनि । आत्मा बोल्दैन ।

आत्माजस्तो हो, प्रेम । आत्मालाई छुनेखालका लेखन दुर्लभ बनेका छन् । प्राणतत्व कम, गहनामा बढी केन्द्रित छन् लेखनी ।

'पल्लोघरको झ्याल'को जस्तो सुक्ष्म मनोविज्ञान आएन । बीपीको 'सुम्निमा'ले सम्बन्धमा प्रेम र संभोगलाई गहिरो दर्शन दिएको छ । अहिलेका किताबमा हामी 'मेटाफर'मा दौडिरहेका छौं ।

ओठको रङ अहिले थाहा हुँदैन, लिपिस्टिकले लपक्कै छोपिदिएको छ । यसरी नै अहिलेका पुस्तकलाई पनि आलंकारिकताले छोपिदिएको छ । शायद, यो माया हो । हुन त, सृष्टि नै माया हो । संसार मायाले नै चलेको छ ।

माया आफैंबाट शुरु हुन्छ । लोभ भनेकै मायाको एक अंग हो । प्रशंसाको लोभ छ, हामीलाई । १८ पुराण र चार वटा वेद लेख्दा नामको लोभ थिएन, वेदव्यासलाई । अहिलेका लेखकलाई भने आम्दानी, पद र प्रसिद्धिको लोभ छ ।

यो सृष्टि सबै माया हो । पृथ्वीले सिर्जना गरेका हामी पनि माया हौं । र, हामीले सिर्जना गरेको साहित्य पनि माया हो । माया मिठो छ र शक्तिशाली अनि बलियो पनि । यो मिठो भ्रम हो । भ्रमजस्तो आनन्द अरू केमा प्राप्त होला र !

नवजात शिशुलाई आफू धनी या गरिब भन्ने थाहा हुँदैन । दुवै वर्गका बच्चा उत्तिकै खुशी र आनन्दित हुन्छन् । जब बढ्दै जान्छन्, धनीको सन्तानमा अहम् बढ्दै जान्छ । त्यो धनी समाजले सिर्जना गरेको मायावी घमण्ड हो । बच्चालाई समाजले जे सिकाउँछ, त्यही सिक्दै जान्छन् ।

अहिलेको साहित्यलाई जाँड र रक्सीसँग तुलना गर्न सकिन्छ । जाँड साहित्यमा किराहरू बढ्छन् । रक्सी साहित्यको भने थप गुणस्तर बढिरहेको छ ।

समाजभित्र छिर्नुपर्छ । आञ्चलिकता टिप्नुपर्छ । सम्बन्धित समुदाय थाहा हुनुपर्छ । त्यो उचित पनि हो । तर, त्यसो सबै लेखकले गरिदिएनन् र च्याऊझैं कथा, उपन्यास आए । साहित्यचाहीं आफैंमा प्रेम हो । त्यसको विषयवस्तु भने माया हुनसक्छ ।

प्रस्तुती : राज सरगम